Zygmunt Józef Przychodzeń

Motto:

Uwalniam was od wszelkiej przymusowej roboty, bo wszelka przymusowa robota poniża człowieka, (…) wystawia na tysiączne pokrzywdzenia, tamuje jego moralne dźwiganie się
(Z odezwy Karola Brzostowskiego do chłopów dobr sztabińskich w związku z przyznaniem im wolności osobistej i zapoczątkowaną likwidacją pańszczyzny w 1819 r.)

 

Perspektywa kariery wojskowej a sprawy majątkowe

Karol hr. Brzostowski herbu Strzemię urodził się 11 lutego 1796 roku w Michaliszkach na Wileńszczyźnie. Tytuł hrabiowski zaczął mu przysługiwać w drugim roku życia, tj. od momentu, gdy w 1798 roku król pruski Fryderyk Wilhelm III nadał go dwóm przedstawicielom rodu Brzostowskich, Ksaweremu i Aleksandrowi.

Matka Karola, Ewa, była córką słynnego kanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego (WKL), Joachima Litawora Chreptowicza (1729-1812) i Konstancji z Przeździeckich. Ojcem Karola był Michał Hieronim Brzostowski (1762-1806), syn Stanisława (zm. w 1769 r.) i księżnej Teofili Radziwiłłówny.

Rodzina Karola, jak podaje Grzegorz Ryżewski w najnowszym biogramie o Brzostowskich (2002) (…) pięknie zapisała się w dziejach Rzeczypospolitej. I tak Wielki Kanclerz Litewski swoją sławę zawdzięczał oddanej służbie dla dobra Rzeczypospolitej. Był współtwórcą Komisji Edukacji Narodowej w 1773 roku i w jej ramach przeprowadził reformę szkolnictwa na Litwie. Piastował ważne stanowiska państwowe, np. jako senator, członek Rady Nieustającej, minister spraw zagranicznych. Po upadku Powstania Kościuszkowskiego, które popierał finansowo i autorytetem politycznym, prowadził ożywioną działalność publiczną na rzecz zniesienia pańszczyzny i poprawy doli chłopów.

Ojciec Karola — Michał Hieronim Brzostowski, pełniąc wiele ważnych godności, wyróżniał się również gorącym patriotyzmem i oddaniem sprawom publicznym. Sprawował obowiązki starosty sądowego mińskiego i posła Ziemi Trockiej na Sejm Czteroletni od 1788 roku. Należał do patriotycznej opozycji zwalczającej Targowicę, za co był aresztowany. Po 1795 roku został marszałkiem powiatu zawilejskiego, a w 1801 roku marszałkiem szlachty guberni wileńskiej. Był ostatnim cześnikiem litewskim. Król odznaczył go najwyższymi orderami państwowymi.

Powiązania rodowe Brzostowskich umożliwiły młodemu, wcześnie osieroconemu Karolowi zdobycie kariery wojskowej i państwowej. Lata młodzieńcze Karol Brzostowski spędził na studiach w Wilnie i Paryżu. Szczególnie interesowały go nauki ścisłe — fizyka i mechanika. Biegle posługiwał się w mowie i piśmie trzema językami zachodnimi: francuskim, niemieckim i łacińskim. W 1815 roku został pomimo niepełnoletności uwłasnowolniony.

W 1816 roku rozpoczął Karol Brzostowski, za osobistą poradą Wielkiego Księcia Konstantego, służbę w sztabie wojsk polskich w Warszawie w stopniu porucznika. Był adiutantem polowym generała Różnieckiego3. Zajmując się inżynierią wojskową, pogłębił tutaj praktyczną wiedzę z zakresu odlewnictwa (wiedzę tę wykorzystywał później podczas Powstania Listopadowego, gdy został skierowany do pracy w arsenale wojskowym).

Jeszcze w czasie służby wojskowej, wobec komplikujących się spraw majątkowych4, młody Karol Brzostowski rozpoczął równocześnie samodzielnie gospodarować w dobrach sztabińskich5. Zniechęcony tą służbą, która okazała się sprzeczna z jego uczuciami patriotycznymi, opuścił ją w stopniu kapitana inżyniera.

Osiadłszy w 1819 roku na stałe w niedużym dworze w Cisowie, podjął zaciętą walkę z wierzycielami, wśród których najpoważniejszym był skarb Królestwa Kongresowego (Trybunał Łomżyński przyznał temu skarbowi prawo własności prawie do połowy dóbr sztabińskich).

Świadomość ciążących długów (dobra litewskie odziedziczone po ojcu były zadłużone w 1814 roku na ponad 1 259 150 złp, a dobra sztabińskie na około 504 000 złp), stałe procesy z wierzycielami i apelacje (np. probostwo krasnoborskie i dominikanie z Krasnegoboru domagali się na podstawie rewersów dłużnych rodziców zastawienia całych dóbr sztabińskich, a siostra Izabela drogą sądową próbowała ze spadku po matce otrzymać wygórowane sumy na swoje utrzymanie), zniszczone folwarki o walących się budowlach i bez żadnego dobytku, zamieszkane przez ludność pogrążoną w niedoli i biedzie oraz — co najgorsze – świadomość braku perspektyw wyjścia z kryzysu tłumiły aktywność Brzostowskiego.

Był więc Brzostowski po powrocie do rodzinnych dóbr — jak pisał J. Bartyś —ziemianinem bez ziemi, któremu wciąż brakowało pieniędzy na najskromniejsze wyżywienie, na oświetlenie gabinetu, na porto do listu. W tej ciężkiej sytuacji materialnej Karolowi Brzostowskiemu zaczął przychodzić z pomocą finansową gen. Ludwik Michał Pac (1780-1835), właściciel Dowspudy i reformator jej stosunków społeczno-gospodarczych. Ów napoleoński generał dostrzegł w Brzostowskim wzór prawego obywatela, którego najwyższą cnotą była praca; dostrzegł w nim upartego bohatera, starającego się na ruinach matczynego spadku zbudować szczęśliwą przyszłość nie tylko dla siebie, lecz przede wszystkim dla mieszkańców swoich wsi.

Idea Rzeczypospolitej Sztabińskiej i źródła jej inspiracji

W 1819 roku Karol Brzostowski wydał odezwę do chłopów dóbr sztabińskich w związku z przyznaniem im wolności osobistej i likwidacją pańszczyzny. W dobrach tych już w latach 1819-1823 wszyscy chłopi zostali oczynszowani, a następnie zatrudnieni dodatkowo przy robotach pomocniczych w pobudowanych zakładach przemysłowych.

Od tej pory Brzostowski przy współudziale chłopów i rzemieślników tworzył kombinat rolniczo-przemysłowy, podstawę dzieła swojego życia — Rzeczpospolitą Sztabińską. Przy tym nigdy nie wyzyskiwał ludzi tworzących to dzieło. Udział w nim chłopów wiązał się z nadaniem im gruntów w dziedziczne użytkowanie (postanowieniem testamentowym z 1853 r.). Wcześniej Brzostowski realizował jednak bezwzględnie zasadę przyznawania dzierżawy wyłącznie ludziom własnoręcznie ją obrabiającym. Podobną zasadę, lecz z możliwością wydzierżawiania gruntów przez chłopów, stosował ks. Stanisław Staszic w Towarzystwie Rolniczym Hrubieszowskim.

Z jakich źródeł Brzostowski czerpał wiedzę i wzorce postępowania w budowaniu zrębów Rzeczypospolitej Sztabińskiej? Takich źródeł można wymienić przynajmniej kilka.

Bez wątpienia najważniejszym źródłem była jego wiedza przyrodnicza i społeczno-ekonomiczna oraz bogata osobowość, a w tym silna wola, wysoki poziom aspiracji, talent i inteligencja połączona ze zdolnością przewidywania, dokonywania analiz i syntez, potrzebą eksperymentowania i wyzwalania aktywności twórczej — racjonalizatorskiej i wynalazczej.

Jako człowiek wykształcony, można przyjąć, iż znał poglądy filozoficzne Jana Jakuba Rousseau, Roberta Owena i Claude’a Henri de Saint—Simona. Czy mógł być pod ich wpływem? Tak sugeruje jego biograf, prof. Julian Bartyś. Należy sądzić, że Karol Brzostowski zdawał sobie sprawę z wcześniejszego lub późniejszego, ale nieuchronnego, upadku systemu pańszczyźnianego w rolnictwie. Stąd jego reformistyczna postawa!

W jakimś stopniu Karol Brzostowski korzystał z doświadczeń ustawodawstwa państwowego dotyczącego usamowolnienia chłopów, które obowiązywało lub zaczynało być praktykowane u schyłku Rzeczypospolitej Polskiej, w Księstwie Warszawskim i Królestwie Kongresowym. Najprawdopodobniej znane były mu przyczyny obalenia Kodeksu Zamoyskiego podczas obrad sejmowych w 1780 roku. Bliski był mu zapewne Uniwersał Połaniecki Tadeusza Kościuszki z 1794 roku, którego najważniejszym postanowieniem było jednoczesne powołanie chłopów pod broń, zniesienie przywiązania do roli i poddaństwa oraz nadanie chłopom własności użytkowanych dotychczas gruntów w formie ograniczonej, a także zapis uchwały Rady Najwyższej Narodowej, której autor, Hugo Kołłątaj, przeforsował decyzje o nadaniu i zapewnieniu pełnej własności ziemi chłopom pańszczyźnianym, którzy zasłużyli się walcząc w powstaniu. I na pewno miał własny ukształtowany pogląd na temat znaczenia Konstytucji Księstwa Warszawskiego (Kodeksu Napoleona) z 1807 roku, która znosiła niewolę chłopów, i dekretu króla saskiego z tego samego roku, przyznającego im zupełną własność osobistą6.

W znacznej mierze Karol Brzostowski mógł korzystać z doświadczeń rodzinnych. Tych doświadczeń dostarczały dobra szczorskie Joachima Litawora Chreptowicza, a później Adama Chreptowicza (brata matki Karola), w których chłopi zostali oczynszowani jeszcze w końcu XVIII wieku i w których gospodarstwo wiejskie i przemysł dworski budziły zachwyt zwiedzających je ziemian i korespondentów. Być może uczyły go wprowadzane innowacje z dziedziny postępu rolniczego i oświaty chłopów w dobrach Adama Brzostowskiego, kasztelana połockiego. Należy jednak twierdzić, że największy wpływ na ideę powstania Rzeczypospolitej Sztabińskiej mogła mieć Rzeczpospolita Pawłowska, ustanowiona w 1769 roku przez ks. Pawła Ksawerego Brzostowskiego (stryja Karola) na Wileńszczyźnie. Jak wiadomo, zdobycze społeczne i gospodarcze Rzeczypospolitej Pawłowskiej z lat 1769-1794 nie miały sobie równych w całej Rzeczypospolitej Polskiej7.

Prawdopodobnie duży wpływ na ideę stworzenia Rzeczypospolitej Sztabińskiej wywarły wzorce Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego i dóbr gen. Paca, funkcjonujące głównie na zasadach przodującego wówczas rolnictwa angielskiego. W tym samym okresie w ciągu 10 lat gospodarowania według wzorów angielskich Dezydery Chłapowski w wielkopolskiej Turwi wydźwignął ojcowiznę nie tylko z miny, lecz znacznie majątek powiększył oraz spłacił wszystkie przejęte po ojcu długi.

Pierwszy etap działalności społeczno-gospodarczej Karola Brzostowskiego zakończył się z chwilą wybuchu Powstania Listopadowego. Etap ten wieńczyły inwestycje przemysłowe, wśród których najważniejszą rolę odegrały: odlewnia zestawu metalowych części śluz dla Kanału Augustowskiego, huta szkła, fabryka maszyn rolniczych, kompleks przemysłu rolno-spożywczego i wielki piec hutniczy z najnowocześniejszą w świecie nagrzewnicą. Był to etap — jak podkreślił J. Bartyś — wypełniony znojną pracą, wspólną z chłopami pracą od podstaw, reformą przeprowadzoną w ramach feudalnej połączonej własności.

Postanowienia testamentowe

W dniu 14 maja 1831 roku rozkazem Kwatery Głównej Wojsk Polskich w Jabłonnie kpt. Karol Brzostowski, pełniący wówczas służbę w kwatermistrzostwie generalnym i jednocześnie jako adiutant polowy gen. Paca, został mianowany majorem. Za udział w bitwie pod Ostrołęką, gdzie wykazał się męstwem i został ciężko ranny, został odznaczony Złotym Krzyżem Virtuti Militari.

Po klęsce Powstania Listopadowego Brzostowski, obawiając się represji władz carskich, udał się na emigrację do Francji. Krótkotrwały okres emigracji wykorzystał na pogłębienie wiedzy o nowoczesnym gospodarstwie wiejskim i zdobyczach postępu technicznego we Francji i w Anglii. Korzystając z amnestii carskiej powrócił do swych dóbr, by kontynuować rozpoczęte dzieło.

W drugim etapie działalności społeczno-gospodarczej Brzostowskiego, obfitującym w sukcesy ekonomiczne, następuje intensywne przygotowanie chłopów do samodzielnego gospodarowania na swoim i jednocześnie wspólnej pracy, umożliwiającej funkcjonowanie Rzeczypospolitej Sztabińskiej. Ważną rolę w funkcjonowaniu tej Rzeczypospolitej i w jej sądownictwie samorządowym odegrały odbywające się w każdy poniedziałek we dworze cisowskim tzw. sesje ogółu sołtysów.

Po 1850 roku stan zdrowia Brzostowskiego zaczął się stale pogarszać (chorował na niewydolność układu krążenia). W 1853 roku choroba serca nasilała się i Brzostowski zdecydował się na wyjazd do Francji w celu przeprowadzenia kuracji u specjalistów paryskich. Przed wyjazdem zwołał w Cisowie oficjalistów i wystawił pełnomocnictwo zarządu całymi dobrami i fabrykami Marcinowi Sztukowskiemu.

W dniu 25 lipca 1854 roku nagły zawał serca przerwał życie Karola Brzostowskiego. Zgodnie z osobistą wolą zmarłego, pogrzebem zajął się major Jerzy Białopiotrowicz, bliski jego przyjaciel z okresu walk powstańczych, również odznaczony Złotym Krzyżem Virtuti Militari. Pochowano Brzostowskiego początkowo na cmentarzu Montmartre, później przeniesiono zwłoki na podparyski cmentarz Montmorency. Major J. Białopiotrowicz na nagrobku swego przyjaciela napisał następujące słowa: Tu spoczywa w Bogu — Karol Brzostowski — prawy Polak, w roku 1831 ranny w obronie Ojczyzny. Umarł w Paryżu 25 lipca 1854 r. Świeć Panie nad duszą jego.

W 5. rocznicę śmierci Karola Brzostowskiego warszawski „Tygodnik Ilustrowany” (1859, nr 5) donosił: Jak każde dzieło ludzkie, testament śp. Brzostowskiego może mieć swe niedoskonałości i ulegać ( …) krytyce rozumowej ( …). Zawsze jednak przebija w nim myśl czysta, zbawienna, ojcowska ( .) i śmiało powiedzieć można, że dokument ten napisany w duchu czasu, czyni zaszczyt krajowi i epoce, w której się objawił. ( . ..). Cześć przeto i wdzięczna pamięć niech będzie mężowi, co wiedziony myślą chrześcijańską, myślą zacnego obywatela, stworzył dzieło po wszystkie czasy godne naśladowania, a w sercach uszczęśliwionego ludu wystawił sobie pomnik ( …) trwalszy stokrotnie od grobowców marmurowych i zachował rzewne wspomnienie i nazwę ojca swoich poddanych.

Najpiękniej i najwyraziściej postać Karola Brzostowskiego scharakteryzował J. Bartyś, gdy napisał: (…) Brzostowski życia osobistego właściwie nie miał, gdyż poświęcił je bez reszty ludziom i dziełu, które gdzie indziej było czystą utopią.

Mocą postanowień ostatniego testamentu Karola Brzostowskiego, spisanego w Cisowie w dniu 29 listopada 1853 roku, zostają powołane do życia dwa samodzielne organizmy gospodarcze: 1) gospodarstwa chłopskie z rolnikami wyposażonymi w prawo dziedzicznego użytkowania nadanych gruntów i 2) tzw. Instytucja Rolno-Fabryczna Sztabińska.

Użytkowanie gruntów nadanych chłopom było warunkowe: Zastrzegam, że każdy mieszkaniec tych dóbr, który by dopuścił się krzywdy czyjejkolwiek, popełnił kradzież lub inny występek krzywdzący bliźniego — traci własność i wszelkie prawo przeze mnie dziś nadane. Oprócz gruntów, łąk i pastwisk własnością chłopów stały się użytkowane przez nich zabudowania mieszkalne i gospodarcze. Chłopi mieli zapewnione postanowieniem testamentowym stałe zarobki przy pracach pomocniczych w fabrykach Instytucji. Z tych dodatkowych zarobków korzystał co najmniej jeden członek w każdej rodzinie chłopskiej.

Majątek i warsztaty Instytucji Rolno-Fabrycznej Sztabińskiej składały się z posiadłości rolnych i zakładów przemysłowych. Folwark liczył niewiele ponad 300 morgów gruntów uprawnych, resztę zajmowały lasy liczące ponad 15 800 morgów (8846 ha) z miejscowościami: Cisów, Cisówek, Huta Sztabińska i Kopiec. Zakłady przemysłowe składały się z odlewni i fabryk maszyn i narzędzi oraz huty szkła w Hucie Sztabińskiej, z browaru, gorzelni i fabryk wódek gatunkowych w Cisowie, z gorzelni w Popowszczyźnie, wiatraka w Sztabinie, młyna wodnego w Lebiedzinie, cegielni i tartaku. Ponadto do Instytucji należały dochody z propinacji.

Dyrektorem Instytucji, czyli generalnym administratorem, mianował Brzostowski swego towarzysza broni, inżyniera Adolfa Gerszowa. W przypadku nagłej śmierci administratora do mianowania następcy Brzostowski upoważnił władze rządowe w osobie dyrektora Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych. Warunkiem powołania na to stanowisko było posiadanie przez kandydata wyższego wykształcenia technicznego i tytułu inżyniera.

Postanowienia testamentowe dotyczyły również szczegółów kontroli, rachunkowości i administracji majątkiem Instytucji oraz kas oszczędnościowych i pożyczkowych.

Rzeczpospolita Sztabińska jako unikalny przykład postępu społecznego i gospodarczego w historii wsi polskiej

Zdobycze Rzeczypospolitej Sztabińskiej można rozpatrywać w kilku kategoriach postępu. Na szczególną uwagę zasługują: reformy społeczno-gospodarcze, osiągnięcia w dziedzinie oświaty, pomocy materialnej i świadczeń socjalnych dla ludzi pracy, osiągnięcia w dziedzinie gospodarstwa wiejskiego, techniki i produkcji przemysłowej oraz organizacji zarządzania i produkcji. Z ważniejszymi rodzajami tych osiągnięć zapoznają dane tabeli 1.

Tabela 1
Zestawienie ważniejszych osiągnięć Karola Brzostowskiego w latach 1819-1853
(według Juliana Bartysia)

Rok lub okres	Rodzaj osiągnięcia	Uwagi
Reformy społeczno-gospodarcze
1819-1823	Całkowite oczynszowanie chłopów	Jeden z pierwszych w kraju
Lata dwudzieste	Wprowadzenie warunkowej dzierżawy (od 1853 r. własności) gruntów uprawnych dla chłopów	Po raz pierwszy w kraju
	Wprowadzenie stopniowego obniżania czynszów w miarę zagospodarowania przez chłopów dzierżawionych gruntów (tzw. procentów amortyzacyjnych)
	Założenie księgi dyspozycji, życzeń i zażaleń całej ludności, czyli Dziennika Administracyjnego (jawność życia gospodarczego i demokratyzacja stosunków społecznych)
	Zakaz i wyrugowanie używania słów wulgarnych wśród całej ludności
	Pełne uprawnienia ludzi pracy różnych wyznań i narodowości	Rzadko spotykane
Lata trzydzieste	Podporządkowanie inwestycji i produkcji głównemu celowi: zapewnieniu samodzielności ekonomicznej chłopów	Po raz pierwszy w kraju
1832 r.	Zniesienie uniżoności i tytułowania wszelkich zwierzchników przez ludzi pracy
1820-1845	Skuteczna walka z pijaństwem
	Walka ze złodziejstwem, lichwą, wyzyskiem, awanturnictwem i niechlujstwem zakończona pełnym sukcesem
1854 r.	Uwłaszczenie chłopów i nadanie im warunkowej własności ziemi	Jeden z pierwszych w Królestwie
Oświata, pomoc materialna i świadczenia socjalne dla ludzi pracy
Lata dwudzieste	Utworzenie funduszu zapomóg, utrzymywania szkół i opieki lekarskiej dla chłopów i robotników, czyli tzw. karbonek	Po raz pierwszy w kraju
	Ustanowienie chłopskiego kolegium orzekającego (sesja sołtysów)
	Przymus i skuteczne egzekwowanie alimentów i opieki nad ludźmi starymi, niezdolnymi do pracy od dzieci i krewnych
	Bezpłatna opieka i utrzymanie dla ludzi starych, niezdolnych do pracy na koszt gminy (w przypadku braku dzieci i krewnych)
	Wprowadzenie bezpłatnego leczenia zachowawczego i szpitalnego dla robotników i chłopów
	Zlikwidowanie kary chłosty i aresztu z zamianą na grzywny pieniężne
Lata trzydzieste	Utworzenie wiejskiej i fabrycznej Kasy Oszczędności z oprocentowaniem wkładów w wysokości 5% w stosunku rocznym
Około 1836 r.	Założenie dla chłopów hurtowni sklepowej ze sprzedażą towarów po cenie zakupu hurtowego plus utrzymanie sklepu
Lata czterdzieste	Utworzenie wiejskiej i fabrycznej Kasy Pożyczkowej z oprocentowaniem 6% w stosunku rocznym zabezpieczeniem, od 1852 r. — bez zabezpieczenia
	Budowa dla pogorzelców zabudowań z gotowych elementów na koszt Brzostowskiego (szybka!)
1845-1854	Wysokie emerytury dla robotników I oficjalistów oraz renty rodzinne (po 15 latach pracy 50%, po 20 latach pracy 100% pensji)
Gospodarstwo wiejskie
1823 r.	Przymusowe wprowadzenie płodozmianu czteropolowego z uwzględnieniem ziemniaków w gospodarstwach chłopskich	Po raz pierwszy w kraju
Lata dwudzieste	Wprowadzenie nowych upraw roś lin pastewnych i przemysłowych, chmielu, kapusty itp.	Działalność pionierska w skali całego kraju
Od 1823 r.	Mechanizacja prac rolniczych, hodowlanych i gospodarskich	Działalność pionierska
1823-1825	Masowa uprawa ziemniaków w folwarkach i gospodarstwach chłopskich
Lata trzydzieste	Początki mechanizacji pracy w gospodarstwach chłopskich
Lata trzydzieste	Praktyczne zastosowanie 'maszynek do bicia masła’, czyli wirówek, oraz maszyn do wyrabiania ciasta chlebowego	Po raz pierwszy w kraju
Lata czterdzieste	Praktyczne stosowanie młocarni czyszczącej zboże własnej konstrukcji	Po raz pierwszy w kraju
	Praktyczne zastosowanie mechanicznych dojarek własnej produkcji i konstrukcji Brzostowskiego	Po raz pierwszy w Europie
	Praktyczne zastosowanie kopaczki elewatorowej do ziemniaków własnej produkcji
Technika i produkcja przemysłowa
1823-1824	Wyprodukowanie w warunkach najbardziej prymitywnych pełnego zestawu metalowych części śluz dla Kanału Augustowskiego	Działalność pionierska
1823 r.	Praktyczne zastosowanie w produkcji spirytusu w gorzelni cisowskiej aparatu Pistariusza	Jeden z pierwszych w kraju
Lata dwudzieste	Produkcja we własnej hucie szkła opakowań szklanych dla własnego browaru i wytwórni wódek gatunkowych	Po raz pierwszy w kraju
1824-1825	Produkcja spirytusu i wódek z buraków cukrowych uprawianych w Cisowie
Około 1828 r.	Zastosowanie nagrzewnicy cylindrycznej, czyli tzw. gorącego dmuchu, konstrukcji F. Girarda w wielkim piecu sztabińskim
Od końca lat dwudziestych	Produkcja maszyn i nowoczesnych narzędzi rolniczych oraz wyposażenia technicznego dla przemysłu rolno-spożywczego	Działalność pionierska
1832-1833	Produkcja maszyn i nowoczesnych narzędzi rolniczych oraz wyposażenia technicznego dla przemysłu rolno-spożywczego	Po raz pierwszy w Królestwie
Około 1838 r.	Zbudowanie i stosowanie pieca kopułowego, czyli żeliwka, w odlewni w Hucie Sztabińskiej	Po raz pierwszy w kraju
	Zbudowanie i stosowanie w hucie szkła pieców żelaznych do wypalania szkła (oszowy i szklarskiego)	Chyba po raz pierwszy w kraju
Lata trzydzieste	Produkcja i praktyczne stosowanie maszyn do automatycznego rozlewania trunków i kapslowania butelek	Po raz pierwszy w Polsce
	Produkcja własnej konstrukcji maszyn do mechanicznego obierania ziemniaków
Lata czterdzieste	Ciągła produkcja metalowych pras litograficznych	Jeden z pierwszych w kraju
	Produkcja ciągła elewatorowych kopaczek do ziemniaków	Po raz pierwszy w kraju
	Produkcja własnej konstrukcji mechanicznych dojarek	Po raz pierwszy w Europie
	Produkcja młocarń czyszczących zboże	Po raz pierwszy w kraju
	Produkcja ręko dzielna gotowych elementów budynków chłopskich oraz okien weneckich, przechylnych, na osi poziomej dla lokali publicznych (karczem, szpitali itp.)
1845-1851	Własnoręczne zbudowanie aparatów i połączenia telegraficznego między Cisowem i Hutą Sztabińską (ok. 4 km)	Po raz pierwszy w kraju
Organizacja zarządzania i produkcji
Około 1823 r.	Wprowadzenie rachunkowości podwójnej. tzw. buchalterii włoskiej, w zarządzaniu rolniczym i przemysłowym	Po raz pierwszy w kraju
Od końca lat dwudziestych	Ścisła kooperacja produkcji rolniczej, leśnej i przemysłowej
Lata dwudzieste	Skuteczny zakaz wstępu do karczm w godzinach pracy dla robotników i oficjalistów
Lata trzydzieste	Wprowadzenie umiejętności czytania i pisania oraz rachowania dla terminatorów fabrycznych i funkcjonariuszy dworskich
	Wprowadzenie bodźców ekonomicznych dla robotników i administracji: premii rocznej, wynagrodzenia za wysługę lat i bezpłatnej stołówki dla najlepszych specjalistów
	Wprowadzenie wynagrodzenia pieniężnego za czas stracony przez pracownika z winy zwierzchników administracji
Lata czterdzieste	Zastosowanie własnej prasy litograficznej do produkcji druków akcydensowych na potrzeby administracji i produkcji
1845-1851	Wprowadzenie łączności telegraficznej między Cisowem i Hutą Sztabińską

Upadek Rzeczypospolitej Sztabińskiej wiązał się głównie, jak podaje J. Bartyś, z nieodpowiedzialnością administratorów generalnych Instytucji Rolno-Fabrycznej. Zaufany przyjaciel Karola Brzostowskiego Adolf Gerszow okazał się zwykłym grabieżcą kasy Instytucji, a jego następca Henryk Muklanowicz — malwersantem. Przy tym upadek ten następował za aprobatą i przy intryganckich manipulacjach dworu carskiego, które nasiliły się po klęsce Powstania Styczniowego (Huta Sztabińska była podczas Powstania jednym z ważniejszych ośrodków przemysłu zbrojeniowego). Zdaniem p. Wojciecha Batury, kustosza Muzeum Ziemi Augustowskiej, o upadku Rzeczypospolitej [Sztabińskiej] mogły decydować również takie czynniki, jak kryzys przemysłowy z 1858 roku oraz konkurencja wyrobów z innych regionów kraju’ .

Jedynym znaczącym śladem i pozostałością po Instytucji Rolno-Fabrycznej Sztabińskiej, którą władze rosyjskie formalnie zlikwidowały w 1883 roku, stał się Fundusz Gminy Sztabin. Fundusz ten miał służyć potrzebom materialnym mieszkańców gminy (emerytury, szkoły, pomoc mieszkańcom w czasie klęsk żywiołowych, opieka lekarska itp.). Wartość sum złożonych na konto tego Funduszu w banku sięgała 600 tys. rubli. Władze carskie wydzielały gminie wyłącznie z sum procentowych, narastających w każdym roku w wysokości około 29 tys. rubli, zaledwie 6667 rubli rocznie. Tylko ks. J. Rółkowskiemu, proboszczowi parafii Sztabin, udało się w pierwszych latach XX wieku — dzięki wyjątkowej zaradności i znajomości przepisów prawnych — uzyskać z owej fundacji jednorazową sumę pieniędzy równą wielkości rocznego procentu. Sumę tę przeznaczono na budowę czterech szkół (w Sztabinie, Kryłatce, Sosnowie i Krasnyborkach), kościoła w Sztabinie oraz budynku gminnego i oddziału pocztowo-telegraficznego w tejże miejscowości. Za pieniądze te wykonano również prace melioracyjne w gminie sztabińskiej. Jeszcze w 1912 roku Władysław Grabski próbował uzyskać od rządu carskiego wyższe kwoty pieniężne z owego Funduszu przeznaczonego przez Karola Brzostowskiego na „wytworzenie wzorowej gminy wiejskiej”. Jednak jego interpelacja w tej sprawie, złożona w Komisji Budżetowej Dumy w Petersburgu, nie odniosła pożądanego efektu.

W Polsce niepodległej spore dochody przynosiły gminie sztabińskiej lasy byłej Instytucji, nad którymi w 1930 roku nadzór przejął administrator wyznaczony przez Ministra Spraw Wewnętrznych wraz z dwunastoosobową Radą Nadzorczą. Dochody te były obracane na pożyczki, bezpłatne zapomogi oraz stypendia dla najzdolniejszych uczniów i studentów z gminy sztabińskiej. Kapitał pochodzący z eksploatacji lasów był lokowany częściowo w Kasie Stefczyka w Sztabinie, która kontynuowała tradycje kasy pożyczkowej Karola Brzostowskiego. Do 1949 roku lasami tymi zarządzała gmina sztabińska.

Piękną pamiątką po Karolu Brzostowskim są jego wytwory odlewnicze. Stanowią one trwałą konstrukcję Kanału Augustowskiego. Znajdują się one jeszcze w posiadaniu miejscowych rolników (np. maszyny i narzędzia rolnicze oraz niektóre wyroby galanteryjne). Przechodniów urzeka żeliwny pomnik na grobie Wiktorii Rymaszewskiej w Krasnymborze k. Sztabina, zaprojektowany przez Brzostowskiego i wykonany pod jego kierunkiem w Hucie Sztabińskiej w 1850 roku, a także żeliwny zegar słoneczny w parku miejskim w Suwałkach, wykonany około 1826 roku prawdopodobnie dla gen. Paca. W zadumę wprawia też pomnik Joachima Litawora Chreptowicza, odlany w Hucie Sztabińskiej, który niegdyś stał przy bramie do niej prowadzącej, a dzisiaj stoi przy kościele w Sztabinie.

Karol Brzostozvski stworzył — jak wypowiedział się Marian Sekulski, jeden ze studentów obozu naukowego, zorganizowanego w lipcu 1983 roku w Cisowie — tak oryginalne dzieło, iż nie miało ono wówczas odpowiednika w kraju i za granicą. Karol Brzostowski jest wzorem do naśladowania, gdyż całym swoim życiem dokumentował prawość charakteru, uczciwość oraz wielkie talenty organizacyjne, techniczne i wynalazcze. Jest wreszcie ideałem Polaka, bowiem w najtrudniejszych warunkach bytowania narodowego potrafił zmienić los zniewolonego chłopa, wprowadzić odnowę moralną wśród społeczności wiejskiej i wykorzystać najnowsze zdobycie nauki i techniki dla podniesienia poziomu gospodarowania i życia ludzi pracy; potrafił tworzyć dzieło, które zadziwiać mogło wszystkich. Inny student z tego obozu Zdzisław Wasilewski, mieszkaniec Augustowa, stwierdził: Karol Brzostowski musiał darzyć chłopów polskich głębokim szacunkiem i szczególnym zaufaniem, skoro zdecydował się powierzyć w ich ręce tak ogromny majątek. Był przekonany, że chłop oświecony, wykształcony i obdarzony wolnością jest zdolny tworzyć nieprzemijające wartości kulturowe. Udowodnił, że wieś polska zmodernizowana, z własnym przemysłem i instytucjami socjalno-kulturowymi, godnym poziomem życia, zachowaną obyczajowością, kulturą i pozytywnymi wzorcami moralnymi jest niezbędnym elementem polskości i jej trwałego bezpiecznego bytu’ .

Naczelną konkluzją wnioskowania opartego na wynikach badań dotyczących roli liderów w rozwoju społeczno-gospodarczym kraju lub jego jednostek regionalnych i lokalnych było przyjęcie w 1983 roku przez studentów SGGW z Koła Naukowego Socjologii Wsi i Doradztwa Rolniczego im. Władysława Grabskiego” stanowiska, iż Karol Brzostowski był pierwszym w Polsce autentycznym przedstawicielem elit humanistycznego agrobiznesu.

Jego osiągnięcia w tej opcji agrobiznesu do dzisiaj nie mają sobie równych w świecie!

W 2004 r. obchodzono na Podlasiu ROK KAROLA BRZOSTOWSKIEGO.

Przypisy

’ Biogram Karola Brzostowskiego został przygotowany głównie na podstawie pracy J. Bartysia: Czerwony hrabia Karol Brzostowski. Iskry. Warszawa 1978, ss. 358. Jego pierwowzorem były materiały, które autor napisał w 1984 r. dla celów dydaktycznych Katedry Socjologii i Doradztwa Rolniczego SGGW oraz celów badawczych jej koła naukowego. 2 Michaliszki – położone na lewym brzegu Wilii – znajdują się obecnie w granicach państwa białoruskiego. Niegdyś należały do Radziwiłłów, Prońskich i Kieniszków. Dobra te nabył w 1604 r. Jan Brzostowski herbu Strzemię, referendarz litewski, wnuk Mikołaja, właściciela Brzostowa w powiecie sandomierskim. Ufundował w nich klasztor oo. augustianów. Jego syn Cyprian Paweł, otrzymując w 1645 r. od swojego brata ową majętność, wybudował w niej w 1653 r. musowany kościół pod wezwaniem św. Michała Archanioła. Kościół ten nawiązywał wewnętrznym wystrojem rzeźbiarsko-sztukatorskim do wystroju najpiękniejszego barokowego kościoła św. Piotra i Pawła, wzniesionego przez Michała Kazimierza Paca w Wilnie na Antokolu. W podziemiach tego kościoła spoczywają prochy rodziny Brzostowskich. Wśród katakumb znajduje się grób Stanisława Brzostowskiego, który był dziadem Karola Brzostowskiego. Wybudowany w tych dobrach murowany wczesnobarokowy dwór Brzostowskich spłonął podpalony przez wycofujących się spod Moskwy Francuzów w 1812 r. Od połowy XIX w. Micha-liszki stanowiły już własność Ksawerego Kotwicza i Jana Misiewicza (za R. Aftanazy: Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Województwo wileńskie. Tom. 4. Zakłady Narodowe im. Ossolińskich. Wrocław – Warszawa – Kraków 1997, s. 218; por.

K. Tyszkiewicz: Wilija i jej brzegi. Pod względem hydrograficznym, historycznym, archeologicznym i etnograficznym. Drukiem i nakładem J.I. Kraszewskiego. Drezno 1871, s. 129-138.

G. Ryżewski: Sztabin. Dzieje obszaru gminy Sztabin od czasów najdawniejszych do współczesności. Białystok – Sztabin 2002, s. 143.

Karol wraz z siostra Izabelą odziedziczyli po matce zadłużone dobra sztabińskie łącznie z pałacem Chreptowiczów w Warszawie oraz pozostałe po ojcu folwarki Markuny, Michaliszki i Czechy.

Cały majątek liczył 12 933 ha, z czego 25% stanowiły grunty uprawne. W posiadaniu dworu znajdowało się około 2015 ha gruntów ornych, łąk i pastwisk, natomiast w posiadaniu chłopów – około 2519 ha.

6 Konstytucja Księstwa Warszawskiego i dekret saski traktowały włościan jako dzierżawców gruntów pańskich. Z przyznaniem włościanom wolności osobistej odebrano im jednak wszelkie prawo do ziemi. W rezultacie następowało tzw. rugowanie chłopów. Kodeks Napoleona i dekret króla saskiego utrzymane były w Królestwie Kongresowym. Warto przy tym pamiętać, że Konstytucja 3 Maja z 1791 r. ustaliła nowe określenie poddanych -„włościanie”, zamiast dawnego „chłopi”, które w tamtych czasach miało znaczenie pogardliwe i poniżające.

Por. Z.J. Przychodzeń: Życie i działalność księdza Pawła Ksawerego Brzostowskiego -twórcy Rzeczypospolitej Pawłowskiej. [w:] Z kart historii wsi i postępu w rolnictwie. Wydaw. SGGW, Warszawa – Wilno – Biała Waka – Turgiele – Soleczniki Wielkie 2002, s. 3-20.

8 W. Batura: O Karolu Brzostowskim i nie tylko. „Nasz Sztabiński Dom” 2002, nr 10. Wyniki badań sondażowych obozu naukowego studentów SGGW były prezentowane podczas sympozjum, które – poświęcone Karolowi Brzostowskiemu i jego Rzeczypospolitej Sztabińskiej – odbyło się pod patronatem ZMW 10 września 1983 r. w Cisowie. Ich opublikowanie mogło jednak nastąpić dopiero po 1990 r. Por. Z.J. Przychodzeń, W. Mierzejewski, M. Sekulski: Karol Brzostowski i Rzeczpospolita Sztabińska w świadomości mieszkańców wsi. Roczniki Suwalsko-Mazurskie. Tom I. Praca zbiorowa pod red. J. Kopciała. Rada Naukowo-Wydawnicza Suwalskiego Towarzystwa Kultury. Suwałki 1991, s. 63-69.

10 Od 2002 r. jest nim Koło Naukowe Socjologii im. Władysława Grabskiego.

Niniejszy artykuł pochodzi z Roczników Katedry Nauk Humanistycznych Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego (WYDAWNICTWO SGGW,  WARSZAWA-SZTABIN-WILNO-BIAŁA WAKA-SOLECZNIKI WIELKIE 2003)a publikowany jest dzięki uprzejmości Kolegium Rady Programowej Roczników Katedry Nauk Humanistycznych SGGW:

prof. Dr hab. Zygmunt J. Przychodzeń F.A.B.I. (przewodniczący), dr hab. Franciszek Kampka prof. nadzw. SGGW, dr hab. Tadeusz Michalczyk prof. nadzw. SGGW (z-ca przewodniczącego), dr hab. Stefan Snihur prof. nadzw. SGGW, dr hab. Izabella Sikorska-Wolak prof. nadzw. SGGW, dr hab. Wiesław Walkiewicz prof nadzw. SGGW, dr inż. Elżbieta Jachimowicz, dr. Katarzyna Bogacka (sekretarz), dr Hanna Hamer, dr Kazimierz Korab, dr inż. Krystyna Krzyżanowska, dr Krystyna Najder-Stefaniak, dr Piotr Wiench (sekretarz), dr Jan Wołoszyn.

Rady Programowej Roczników Katedry Nauk Humanistycznych Z KART HISTORII WSI I POSTĘPU W ROLNICTWIE:
prof. dr hab. Marian Podstawka, prof. dr hab. Zygmunt J. Przychodzeń F.A.B.I. (przewodniczący), dr hab. Stanisław Stępka (z-ca przewodniczącego), dr Katarzyna Bogacka, dr Irena Kotwicz-Borowy (sekretarz), mgr Grzegorz Ryżewski.

Publikacja upamiętnia obchody 140. rocznicy wybuchu Powstania Styczniowego oraz 180. rocznicy oczynszowania chłopów w dobrach sztabińskich i 150. rocznicy powołania mocą ostatniego testamentu Karola Brzostowskiego z 29 listopada 1853 roku dwóch samodzielnych organizmów gospodarczych:

– gospodarstw chłopskich z rolnikami wyposażonymi w prawo dziedzicznego użytkowania nadanych gruntów,
– Instytucji Rolno-Fabrycznej Sztabińskiej jako wspólnej własności obywatelskiej.